Дэлхийн ихэнх улс оронд иргэд зорчсон замынхаа хураамжийг төлж, түүгээр өдөр тутмын замын цэвэрлэгээ, засвар арчлалтыг санхүүжүүлдэг тогтолцоо бий. Манай Улсад энэ тогтолцоо 2005 оноос нэвтэрсэн ч ч бүрэн утгаараа засвар арчлалтын зардлыг санхүүжүүлж дийлэхгүй байсаар байна. Аливаа тээврийн хэрэгсэл авто замаар явах болгондоо элэгдэл үзүүлдэг. Хэдэн зуу, мянган зорчилтын дараа нүх, эвдрэлүүд зам дээр үүсдэг билээ. Гэтэл энэхүү элэгдэл, эвдрэлийг бий болгосон хэрэглэгч нарын төлбөр нь шаардлагатай засвар арчлалтын 20 хувийг санхүүжүүлж чаддаггүй нөхцөл байдалтай олон жил явж ирсэн.

Тодруулбал дэлхийн дунджаар 100 км тутамд 1 ТАЦ байдаг бол манай улсад энэ нь бага буюу 300-350 км тутамд 1 оногдож байгаа юм. Урд хөршийн Эрээн хотоос Бээжин хүрэхэд суудлын тэрэг 60 юань буюу 28 мянган төгрөг төлдөг бол манайд ийм хэмжээний зайд 2 мянган төгрөг төлж байна. Зам ашигласны төлбөрийг хамгийн багадаа 5 дахин нэмэгдүүлбэл одоогийн байгаа 10 мянга орчим км замын өдөр тутмын арчилгаа, цэвэрлэгээ, нөхөөсний асуудлыг бүрнээр нь зохицуулах боломжтой гэсэн судалгааг холбогдох салбарынхан гаргаад байгаа ажээ.

“Хятад шиг гялгар зам тавьчхаад төлбөр ав л даа, энэ их мөнгө хаашаа ороод байгаа” юм гэх иргэдийн шүүмжлэл байдаг. Шинээр зам тавих санхүүжилт нь төсвийн хөрөнгө оруулалтаар шийдэгддэг тусдаа асуудал бөгөөд улс даяараа төлсөн 1000  төгрөгийн нийт хураамжаар 5 км шинэ зам ч тавьж хүрэхгүй гэдгийг төдийлөн сайн мэддэггүй.

Дэлхийн жишгийг дагаж Монголд анхны ТАЦ 2005 онд ашиглалтанд орсноос хойш Монгол Улсад 36 ТАЦ үйл ажиллагаа явуулж байгаа ба үүнээс 28 нь өдгөө орлого бүрдүүлж байна. Үлдсэн ТАЦ-үүд нь зам шинээр тавих, маршрут шинэчлэгдэх зэрэг шалтгаанаар түр хаагдсан, зогссон байдалтай байна.

ЦАХИМ ТАЦ БА ОРЛОГО

Монгол Улсын Их Хурлаас “Алсын хараа 2050” урт хугацааны хөгжлийн баримт бичгийг 2020 онд баталсан. Үүний хүрээнд Монгол Улсын Засгийн газраас гаргасан “Авто замын төлбөр авах цэгийг цахимжуулах арга хэмжээний тухай” тогтоолыг баталж олон улсын болон улсын чанартай авто зам, замын байгууламж ашиглан зорчиж байгаа тээврийн хэрэгслээс төлбөр хураах цэгийг 2022 оны 11 сараас цахимжуулж эхлээд байна.

Нийслэл хот руу орж, гарч байгаа тээврийн хэрэгслээс авто зам ашигласны төлбөр авдаг уламжлалт төлбөрийн харилцааг халж, товчоодын ажилтны цалингийн зардал, орон тоог хэмнэх түүнчлэн тээврийн хэрэгслийн нэвтрэх хугацааг 10 дахин багасгаснаар дараалал, түгжрэл үүсгэхгүйгээр 3 секундэд нэвтэрч гарах боломж олгох шинэ системийг 2022 онд Улаанбаатарын шалган нэвтрүүлэх найман товчоонд суурилуулсан билээ. Тодруулбал, 2022 оны аравдугаар сарын байдлаар нийслэлийг тойрсон Эмээлт, Налайх, Хоолт, Өлзийт болон Хөшигтийн хөндийн төлбөр авах цэгүүд 4.2 тэрбум төгрөгийн бэлэн орлого төвлөрүүлж байсан бол цахим шилжилтийн үр дүнд 12.1 тэрбумын бэлэн бус орлого олжээ. 2023 оны жилийн эцсийн байдлаар хот тойрсон товчоодын бэлэн бус орлого 17 тэрбум төгрөгт хүрсэн ба үүний 7 тэрбум төгрөг төлөгдсөн, 10 тэрбум төгрөг төлөгдөөгүй гэсэн нэмэлт мэдээлэлтэй байна. Анх иргэдийн төлбөр төлөлт 7.3 хувьтай байсан бол өдгөө 40% хүрсэн ахиц дэвшил байна. Гэсэн хэдий ч энэ цаад талдаа ажлаа санхүүжүүлж улсын хэмжээний авто замуудыг өдөр тутамд бэлэн байлгахад хангалтгүй үзүүлэлт юм.

ЦААШДЫН СТРАТЕГИ

Зам тээврийн хөгжлийн төв 2022 онд ТАЦ-үүдийг иж бүрэн цахимжуулах техник эдийн засгийн үндэслэлийг мэргэжлийн байгууллага, судлаачдын оролцоотой боловсруулсан. ТАЦ-ийн менежмент, шинэчлэл нь олон улсад туршлага, чиг хандлага дээр тулгуурласан олон нарийн технологи, мэдлэгийг холбосон нарийн ээдрээтэй үйл ажиллагаа бөгөөд сүүлийн 2016 оноос хойш ТАЦ-үүдийг цахимжуулах оролдлого хэд хэдэн удаа бүтэлгүйтсэн нь дээрх ТЭЗҮ, дунд ба урт хугацааны стратеги байхгүйтэй холбоотой гэж дүгнэж болно.

Технологи өөрөө төгс бус бүтээл ба тодорхой хугацааны дараа шинэчлэл шаардах, эсвэл бүр хоцрогдож эгнээнээс гарах нь энүүхэнд. Нэг талдаа ТАЦ-үүдийг цахимжуулснаар тодорхой ажлын байр зардал хэмнэх боловч, нөгөө талдаа шинэ мэдлэг бүхий ажлын байр, технологийн нэмэлт зардлууд шаардана. Ерөнхий утгаараа орлого үлэмж өсөх, ажил хөнгөвчлөгдөх, иргэдэд ээлтэй, шуурхай үйлчилгээ бий болох давуу талтай тул цахимжуулалт нь гарцаагүй хийгдэх ёстой ажил юм. Гэхдээ дурын санаанд орсон технологийн шийдэл, системийг хүссэнээрээ нэвтрүүлж болохгүй гэдгийг олон улсын туршлага харуулж байна.

Олон улсын хэмжээнд төлбөр авах цэгийг уламжлалт ба цахим гэсэн хоёр үндсэн бүлэгт хуваадаг. Цахим ТАЦ нь RFID буюу радио долгионы танилт, LPR\ANRP камерийн танилт, DSRC буюу навигацын төхөөрөмжийн танилтын гэсэн үндсэн 3 технологийн шийдэлтэй. Япон, БНХАУ RFID технологиос ANPR шилжсэн. Европын холбооны орнууд ANPR болон GNSS-DCRS зэрэг дараагийн технологийн үе рүү шилжиж байна. АНУ, Канад, Бразил, Турк, Энэтхэг зэрэг улс RFID технологийг ашигласан хэвээр байгаа. Хорват улс 2017-2030 авто тээврийн бодлогын хүрээнд цахим ТАЦ бий болгоход хувийн хэвшилтэй хамтарч эхэлсэн бол Шри-Ланк улс E03 хурдны замын RFID технологийг халж урьдчилсан төлбөрт сонголттой ANRP шийдэл бүхий цахим ТАЦ-ийг нэвтрүүлэхээр ажиллаж байна.

Үүний араас бидний тодорхойлж буйгаар “хүнгүй ТАЦ” буюу хиймэл оюун ухаан (AI), машин сургалт (ML), 5G сүлжээ эрчимтэй хөгжих хэрээр хөгжингүй улсууд цахим ТАЦ-ийн системд DSRC-ANRP шийдлийг нэвтрүүлэх хандлагатай байна. Энэ нь тодорхой км тутамд суурилуулсан камераар таны явсан маршрутыг тодорхойлж нэхэмжлэл үүсгэн татах технологи юм. Технологи болгон өөрийн давуу ба сул талтай бөгөөд судлаачид үүнийг дараах байдлаар харьцуулдаг аж.

 

 

GPS Navigation: Автомашинд нэмэлт төхөөрөмж суулгах замаар нээлттэй эхийн систем ашиглаж зайн туулалт, хурдын мэдээллийг хянах систем юм. Сул тал нь: Хүний чөлөөтэй зорчих эрхийг зөрчиж байр зүйн мэдээллийг цуглуулж байна гэсэн асуудал үүссэнээр Европт иодорхой салбараас бусад зүйлд ашиглахыг хориглож байгаа. Нэмэлт GPS tracker шаардлагатай

RFID технологи гэдэг нь: 1945 оноос үүссэн. 1973 онд трансфондер патент авч зам тээврийн салбарт өргөнөөр ашиглах болсон уламжлалт технологи юм. Ажиллах зарчим нь тээврийн хэрэгсэлд RFID карт уншигч төхөөрөмж суурилуулна. Түүнийг ТАЦ дээр байрлуулсан антен, радио долгионоор зайнаас холбоо үүсгэснээр нэвтрүүлнэ. Сул тал: Хэрэглэгчип нэмэлт төхөөрөмж шаардана. TAG наалт нь цонх цантах, хөлдөх үед ажиллахгүй байх эрсдэлтэй. Хэрэглэгч төхөөрөмжөө мартах, хаях, гэмтээх зэрэг эрсдэлтэй. Радио долгион сарних, тэжээл салах зэрэг физик хүндрэл гарч болзошгүй.

LPR\ANRP технологи гэдэг нь: 1980 онд үүссэн /LPR. 2000 оноос зам тээвэр, нийтийн аюулгүй байдалд ашиглаж эхэлсэн. 2010 оноос хиймэл оюун ANRP ухааны тусламжтайгаар өндөр нарийвчлалтай олон төрлийн гүйцэтгэлтэй болсон хөгжиж буй технологи юм. Ажиллах зарчим нь автомашины дугаарыг видео аналитикаар таньж сервер дэх мэдээлэлтэй тулгаж баталгаажуулснаар нэвтрүүлнэ. Сул тал нь: Сүлжээний найдвартай байдал чухал, сүлжээ удааширч тасарвал нэвтрүүлэгт удааширна./back up сүлжээ,catch server үүсгэх замаар шийдвэрлэх/ программ хангамж, лиценз, аюулгүй байдлын хувьд нэмэлт өртөг шаардана.

 

Хэдийгээр DSRC буюу явсан зайгаар төлбөр тооцох систем нь зарчмын хувьд шударга боловч тухайн иргэний зорчсон газрууд нь нууц байх шаардлагатай гэсэн хүний эрхийн асуудал дагуулдаг. Тиймээс Монгол Улс хүний эрхийг дээдэлсэн, ардчилсан улс болохын хувьд энэ технологиос татгалзаж RFID болон ANRP буюу цахим гэрчилгээ, камерын хяналтын хосолмол технологийг сонгосон.

ТАЦ-үүд үе шаттай цахим болсноор дараах үр дүн гарна гэсэн хүлээлттэй байна. Үүнд:

1. Төлбөр авах цэгүүдээр нэвтэрч буй тээврийн хэрэгслийн хурд нэмэгдэж, иргэд зорчигчид саад чирэгдэлгүй үйлчлүүлэх нөхцөл бүрдэнэ.
2. Авто замын санг бүрдүүлж буй авто замын байгууламж ашигласны төлбөрийн орлого 50-100 хувиар өснө. 2025 он гэхэд төлбөрөө бүрэн барагдуулж чадвал 50.0 тэрбумын орлого төвлөрүүлэх боломжтой.
3. Дунд хугацаанд 30 орчим хувийн ажлын байрны хэмнэлт гаргана. Гэвч ЗТХТ ажлын байрыг цомхотгохын орон хадгалж, цахим ТАЦ-ийн тоог нэмэгдүүлэх стратеги баримтлаж байна.
4. Төрөөс иргэдэд үзүүлэх цахим үйлчилгээний хүртээмжийг нэмэгдүүлж, төрийн цахим шилжилтийн зорилтыг биелүүлэхэд дэмжлэг үзүүлнэ. Цахим засаглалын олон улсын индекст байр урагшилахад дэмжлэг болно.
5. Дотоодын болон, олон улсын тээвэр ложистикийн хөгжилд дэмжлэг болно.
6. Их хэмжээний өмчийн менежментийг үр ашигтай хэрэгжүүлж, орлого, хөрөнгө мөнгөний алдагдлыг таслан зогсооно.
7. Зөрчил багасаж, авто замын ашиглалтын байдал сайжирна.
8. Төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн сайн жишиг тогтооно.
9. Авто замын дэд бүтэц, хөдөлгөөн, тээврийн хэрэгсэл, байр зүйн мэдээлэл агуулсан том дата бий болж буй бусад системүүдийн хөгжилд хувь нэмэр оруулна гэж үзэж байна.

ШИНЭЭР БАРИГДАХ ТАЦ-ҮҮД

ЗТХТ-өөс цаашид шинээр баригдах ТАЦ-үүдийг хүнгүй тац буюу 100% E-gate байхаар төлөвлөж байна. Технологи хүний оролцоог орлосноор ажлын байраа алдах вий гэсэн болгоомжлол аж үйлдвэржилтийн 5-р хувьсгалын гол анхаарал татсан асуудал болоод байгаа. ТАЦ-үүдийн хувьд ч ийм болгоомжлол бий. Дээр дурдсанчлан одоогийн ажилтнуудыг дахин чадавхжуулах, шинэ ур чадварт сургах замаар ажлын байрыг хадгалж, шинээр хүнгүй ТАЦ байгуулах замаар хүн ба технологийн үр ашигтай зохицолт ажиллагааны системийг бий болгох нь ЗТХТ-ийн дунд хугацааны чухал зорилт юм. Ялангуяа механик саатал, гамшиг ослын үед ТАЦ-д хүний оролцоо зайлшгүй шаардлагатай. ТАЦ-үүдтэй зэрэгцээ жин даацын хяналтын байгууламжид хяналтын ажилтан зайлшгүй шаардлагатай тул ТАЦ-үүд цахимжснаар хүний оролцоо бүрэн арилна гэж үзэж болохгүй. Харин бүтээмж орлого үлэмж хэмжээгээр нэмэгдэх юм.

Аливаа технологи нутагшиж, хэрэглээний дадал суухад тодорхой хугацаа шаарддаг. Жишээ нь И-Баримт АПП 2016 оноос хэрэглээнд нэвтэрч 5 жилийн дараа 1.0 сая хэрэглэгчтэй болсон байдаг. Үүнтэй ижил ТАЦ-үүдийн шилжилтийн процессыг үе шаттай, цэгцтэй явуулах нь систем нутагшихад маш чухал нөлөөтэй юм. Цахим шилжилт гэх нэр томьёо нь зүгээр ч нэг хэлц биш. Ардаа шилжилтийн процессыг менежментийн үүднээс тайлбарласан нэр томьёо юм.

Иймд цахим ур чадварт ажилтнуудаа бэлтгэх, хэрэглэгчид цахимаар төлбөрөө төлөх дадал суух, төлбөрийг автоматаар \on time\ татах суваг, механизмууд бий болгох юм. Цахим системийг тасралтгүй хөгжүүлэх санхүүжилтийн үр ашигтай механизм, эрх зүйн орчин бүрдүүлэхэд багадаа 1-2 жил шаардагдана гэж үзэж байна.

Орлого бүрдүүлэлт 80 хувиас дээш давсан тохиолдолд ТАЦ-үүдэд хүн суух ямар ч шаардлаггүй бөгөөд олон улсын жишигт нийцсэн хүнгүй ТАЦ буюу Non Stop Gаte-үүд байгуулж хөдөлгөөнд ямар нэг саад учруулахгүйгээр авто зам ашигласны төлбөрөө хуримтлуулах таатай эко системийг бий болгохоор зорин ажиллаж байна.